УУЖ ИДДЭГ БАЯР УУ?

За тэгээд цагаан сараар идэж уух зүйлээрээ элбэг дэлбэг байвал ирж буй жилдээ идэж уухаар элбэг дэлбэг байна гээд л билэгшээгээд жилийн орлогынхоо ихэнхийг гүвээд л ууж идэх зүйлсээ бэлдэх юм. Тэгээд л би тийм ууц тэдээр авлаа, тэдэн ширхэг бууз хийсэн, бэлгэнд тэдэн төгрөг зарцуулав гээд л бие биенээсээ давж гарахаар амаа уралдуулан ярилцах нь элбэг юм. Уул нь тэр хүний хэдэн төгрөгөөр ууц авсан хэдэн ширхэг бууз хийсэн нь бусад хүмүүст тийм сонин гэж боддог юм болов уу. Мэдэхгүй юм.

read more...

УРАГ ТӨРЛӨӨ МЭДДЭГ БАЯР УУ?

Цагаан сар, Шинэ сар, Малчидын баяр, Монголчуудын баяр л гээд байдаг. Энэ баярынхаа утга учрыг мартчихаад л хүний ам, бусдын хэлсэнийг даган, тэгэх ёстой, ингэх ёстой гээд л тэмдэглэх гэж мунгинаж байгааг хараад өөрийн бодлыг хуваалцахыг хүсч байна.

Миний бодлоор бол Цагаан сар гэж бидний тэмдэглэж буй баярын утга учир нь Удам судраа мэдэлцэх, ураг төрлөөрөө танилцах баяр л гэж боддогийн. Гэтэл баяр гэсэн ойлголтоороо ч тэр үү ууж идэх, өмсөж зүүсэнээрээ гангарах л баяр болоо юу даа. Удам угсаагаа мэдэлцэх баяраар таних, танихгүй олон хамаатан садангийнхаа өмнө өөрийн нэрийг хичээх нь зүйтэй боловч өмссөн хувцас, барьж буй бэлэгээрээ бэл бэнчингээ гайхуулах гэсэн хэтэрхий туйлшраад байгаад харамсах юм. Уул нь Монголчууд бид чинь хувцасаар нь угтаж, ухаанаар нь үддэг гэж ярьдаг биш билүү. Өнгөрсөн жилийн цагаан сараар өвөөгийнхөө дүү хөгшинийд Шинийн 1-ний өглөө орлоо. Тэгсэн том хүүгийнх нь хүүхэдүүд гээд л 2 хүн байх юм. Тэгсэн чинь 10 жилд, манай доод ангид сурдаг байсан нэг охин байна. Тэгсэн тэр охин өвөөгийн дүүгийн том хүүгийн том охин нь гэнэ шүү. Би яагаад мэддэггүй билээ гээд бөөн яриа болов. Тэгсэн чинь миний мэддэг томоотой ах хүү маань харин залуу зандан байхдаа бас сахилгагүй байсан бололтой. Хэд хэдэн амьдрал зохиож үзсэн байх юм. Тэгээд эхний амьдарч байсан хүүхэн нь 2 хүүхэдтэй гэдгийг би мэдэж авдаг байгаа. Тэр өдөр аав минь ярьж байх юм. Энэ хэдэн хүүхэдүүдийг амьд сэрүүндээ л зүс зүсийг нь харуулж, танилцуулж байхгүй бол болохгүй гэж хөгшин эгчтэй ярьж байв. Ураг төрөл, хамаатан садангаа л энэ цагаан сараар чинь мэдэж авч байхгүй бол бусад үед ямар ураг төрлөө, хамаатан саднаа гээд яваад байх биш гээд л. Би ч дотроо бодож л суулаа. Нээрээ ч энэ цагаан сар ч билүү, шинэ сар ч билүү гэсэн баяраар чинь шинэ хувцасаа өмсөөж, айл хэсч идэж уух, бэлэг авахдаа гол нь биш, удам угсаа, ураг төрлөө, хамаатан садантайгаа уулзаж учирдаг баяр юм даа гэж бодож байв.
Удамаа мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчин луугаа адил гэж өвөгдийн уг байдаг шүү дээ тэгэхээр энэ баярын гол утга учир нь тэр юм болов уу.

read more...

Та Чингис хааны үр сад мөн үү?

Чингис…

Энэ нэр, энэ хvний намтар тvvх, ноёрхолыг мэдэхгvй хvн, мэдэхгvй улс орон гэж vгvй биз ээ. Бараг улс болгон энэ хvний амьдралаар сайнтай муутай янзан бvрийн кино бvтээж. зохиол бичиж сvvлдээ “Чингис хаан монголынх биш манайх гэж цэц булаалдах болсон. Энэ худал эсвэл vнэн.
Гэхдээ ганцхан vнэн юм байгаа. Єнєєдєр дэлхийн аль ч оронд амьдарч, айлчилж, аялж, ажиллаж байгаа Монгол хvн “Чингис хаан” гэж хэлэхэд “Аан Чингисийн Монгол“ гэж хvлээж авдаг. Энэ бол цорын ганц vнэн. Магадгvй энэ нь Чингис хааныг дэлхийн нийтийн хаан тэр дундаа Монголын хаан гэж хvлээн зєвшєєрсний баталгаа ч болох. Социализмын vед Чингис хаанаар бахархах байтугай нэрийг нь ч хэлэхэд хэцvv байсан яахав нэг хэсэг монголыг мандан бадруулаад байсан орос ах нарын чингис хааныг мартагнуулах, тvvнийг vзэн ядах сэтгэлгээг Хєх толбот монголчуудад шингээх гэсэн бодлого байсныг vгvйсгэх аргагvй
Бид мартаагvй ээ. Яаж мартах юм бэ? 13-р зуунд дэлхийн талыг байлдан дагуулж явсан баатар зоригыг нь мартах байсан уу? Бидэнд хvн болгоны шуналыг сэдрээж, хvйн доороо эрдэнэс нуусан эх орон vлдээсэн агуу гавъяаг нь мартах байсан нь уу? Vгvй ээ vгvй… Ясанд нь, генэнд нь, судсанд нь монгол хvний, эзэн чингисийн удмын цус гvйж яваа цагт бид мартахгvй ээ.
Монголчууд бид энэ л нэрээр дэлхийд танигдаж, энэ л хvнээрээ бахархаж Чингисийн монгол гэж овоглох болсон.

Єнєєдєр Чингисийн монгол гэж байна уу?
Яг одоо Чингисээ дээдэлж байгаа монгол хvн байна уу?
Та Чингисийн vр сад мєн vv?
Бидэнд энэ хvнээр бахархах, шvтэх ухамсар байна уу?
Тєрийн ордныхоо ємнє хэн нь мэдэгдэхгvй хvний хєшєє босгож Чингис гэж тунхаглачихаад баяр ёслол, гадны томчууд айлчилж ирэхэд тvvнийхээ урд бєхєлзєж чингисээ дээдэлж байна уу? Тєрж єсєж, тєрт улсаа байгуулсан Дэлvvн болдогын хормойг харын адгууст зарчихаад алдар гавъяаг нь дурсаж байна уу? Хятад мєрний эрэг дээрээс олсон хэн нь мэдэгдэхгvй зурагыг тєгрєгєн дээрээ хэвэлчихээд тvvнийгээ гvйлгээнд оруулж Чингисээ дээдэлж байна уу?
Vгvй ээ… Бид Чингисээ, Монголоо ингэж дээдлэхгvй ээ…
Сайн хvний нэрийг мянга худалдаж иднэ гэж vг байдаг. Бид энэ хvний нэрийг мянга байтугай тvм бум худалдаж идэж байна. Цадахгvй нь ээ. Болор цомын эзэн яруу найрагч Галсансvхийн Бурханд хэлэх vг гэсэн сайхан шvлэг байдаг. Vvнийг дуурайвал

Чи хийсэн архи бvхэнд Чингис гэж нэр байх ёстой гэж чанга дуугаар хэлсэн
Чингис гэсэн архи нээрээ хvмvvсийг согтоож байна
Чи vйлдвэрлэсэн тамхи бvхэнд Чингис гэсэн хаяг байх ёстой гэж чанга дуугаар хэлсэн
Чингис гэсэн тамхинд хvмvvс хачин сайхан хордож байна

Чи буух онгоцны буудал Чингис байх ёстой гэж чанга дуугаар хэлсэн
Чингис гэсэн буудалд буух онгоц олдохгvй байна
Чи зоогийн газар бvхэнд Хаан гэсэн нэр байх ёстой гэж чанга дуугаар хэлсэн
Хаан гэсэн буузнууд хамгийн сайн борлогдож байна
Бурхан чамд хэлэх vг байна
Чи битгий хуцаа...

... гэж хэдэн мєрт болж байна. Тиймээ монголчууд бид энэ л нэрийг худалдаж байна уу эсвэл нvдэнд хог болсон эд бараагаар дамжуулж тvvнийг дээдэлж байна уу?
Яагаад яагаад бид энэ хvнийг нэрийг худалдах ёстой юм бэ? Худалдлаа гээд бид баяжсан уу? Америк Жорж Вашингтон гэсэн архи тамхи зардаггvй л биз дээ. Тэд биднээс баян л байна ш дээ.

Алд бие минь алжааваас алжаатугай
Ахуй тєр минь бvv алдартугай гэж Чингис хааны vг байдаг. Би ном зохиолоос Чингис хааныг ханиад хvрчихээд гаднаас том эмч авчирж єргєєндєє эмчлvvлж улсынхаа ажлыг цалгардуулж байсан гэж лав уншаагvй. Єнєєдєр тєрийн томчууд яаж байна вэ? Хариултыг таньд vлдээе. Дєнгєтэй байхдаа ч Чингис хаан гуйж ирсэн нэгнийг нь сєгдvvлж байсан болохоос гуйлгачилж єєрєє очоод монголоо зараагvй юм шvv.

Эмс ариун бол
Тєр ариун гэж vгийг нь тунгаая. Эзэлсэн улс болгоныхоо хацар гоо охид эмсийг єєрийн болгож монгол ген монгол цусыг сэлбэж, тvгээж явсан Чингис хааны ачаар єнєєдєр дэлхий дээр 18 сая монгол угсаатан єєрєєр хэлбэл Чингисийн vр сад амьдарч байна. Гэтэл Тvvний гал голомтыг 2.6 сая хvн л манаж байгаа ч жилээс жилд гадагшаа явж амьдрах, хатан биесээ мєнгєєр vнэлэх, эх орныхоо харъяаллаас татгалзах, гадны хvнтэй гэрлэсээр тэд хорогдсоор. Тэднийг буруутгах аргагvй ч хамгийн аймар нь “Чингис” цусаа харыханд уусгаж хаана ч байхгvй монгол генээ vгvй хийж байгаа явдал юм. Яагаад… бид шуналын тєлєєсєндєє монголоо, чингис цусаа, дэлхийд гайхуулагдсан генээ єгєх ёстой юм бэ? Хэзээ байхдаа монголын хацар гоо охид харынхны євєрт шургалан орж байсан юм бэ? Шунал, учираа мэдэхгvй хоосон тєр, ухамсар дорой ард тvмэн байсан юм уу Чингисийн vр сад.

Чингисээ яаж дээдлэх вэ?
Монголчууд сэрэх цаг болсоон. Бид хятадаас олдсон хэнийн ч мэдэхгvй зурагыг харж. тєрийн ордныхоо ємнє байгаа ямарч шийдэлгvй хєшєєнд мєргєж, Чингис гэсэн нэрийг худалдаж тvvнийг дээдлэхгvй ээ.
Монголчуудаа Залуучууддаа бvгдээрээ сэтгэлгээндээ Чингисийнхээ дvрийг бvтээж, тvvнийгээ дээдэлж, vлгэр дууриалал авч, бахархаж гайхуулъяаа…Бидэнд vлдээсэн эх орон, монгол цус, хєх толбоо худалдах биш хамгаалцгаая, Чингисээрээ бахархадаг шигээ єєрсдєєрєє бахархая,
Тvvний хэлсэн
Биеэ засаад Гэрээ зас
Гэрээ засаад Тєрєє зас гэсэн vгэн дор нэгдэе. Чингисийн vр сад гуйлгачин биш єєрсдийгєє ялсан, эх орноо, цусаа, генээ хамгаалсан Чингис байх ёстой.

Та Тэмvvжины vр сад мєн vv …
Чингисийн vр сад Мод барьсан боолууд биш ээ.

Бичсэн Г. Дvvрэнбилэг

read more...

Зарим нэг уртын дууны шүлэг

Тvмэн эх
(найр наадмын эхний дуу)

Зээ, эрдэнэт хvний биеийг олоод
Этгээд буруу vйлийг зайлуулаад
Энэ ба хойт явдлыг
Сайтар бvтээхийг шvтэлтэй еэ.

Сайн vйлсийн тулд
Амин зvрхнээсээ
Сайхан тєрийн дунд
Ахуй чанараараа
Сайтар чамдаа зvтгэлтэй.

Зээ хєє, олон олон тvмний эхийн
Охь манлай энэ болмой яа

Зээ олон жагсаал агтын дотроос
олж жагсаахад хvлгийн байдалтай
Vсэргэхvй наадамд
Vлэмж гоё морь буй зээ хєє

Татаад одохын цагт
Дахин тэмvvлээд
Талбиун ирэхийн цагт
Тасархай ганцаараа тэргvvлээд
Айсуй л байна.
Зээ хєє, олон морьдын тvмний эх
Тод манлай торгон жолоо нь энэ болмой яа

Зээ тvмэн морьдын давхиа дундаас
Тvрvvлэн цойлж торойн давхисаар
Дєрвєн туурайн хурдны тоосыг
Тєр улсын наадамд єргєлєє

Зээ хєє, арван цагаан буянаа
Арвижуулан єсгєж
Амар жаргалангаар бас
Бид нар уулзахын тутам
улам улам єрнєхийн бэлэг болтугай, зээ хєє

Зээ эртний ариун буянаа
Элбэгжvvлэн нэмж
Мэндийн бэлгээр хуран цуглаж
Vvнээс хойшид
Зээ хєє, улам улам єрнєхийн
бэлгэ мандах болтугай зээ

Асрын єндєр
Асрын єндєр их заяатай
Ариухан амирлангуй сэтгэлтэй
Алив баясгалант царайг нь vзээд
Учиртай хvvрнэн сууж найрлая

Эртний ерєєлєєр учирсан
Эрхэм vзэсгэлэнт та минь
Эрднэт хvний биеийг олоод
Элдвээр баширлаж яах вэ?

Тухайлан зориглож золгоод
Тунгалаг царайг чинь vзээд
Тольт зvрхнээс сэтгэл маань
Тун ч баярлаж ханана зээ

Эрхмvvдийн урамд таныгаа
Энд нягтлан сууваа
Итгэлт vеийн нєхєртэйгээ
Vймж хєгжин дуулж найрлая

Эртнээс нягталж сонсоод
Итгэлтэй vеийн та нартайгаа
Учиртай сууж бэлгэдээд
Уяран хєгжиж найрлая

Эртний ерєєлєєр учирсан
Эрхэмийн урамтай чинахаа
Эервvv аалийн чинь сайхныг
Эндээс бэлгэдэн дуулъя

Урьхан хонгор салхи
Урьхан хонгор салхинд
Уулын мод ганхдаг билээ
Уяхан гол шиг хvvтэйгээ
Удах тусмаа дасдаг билээ зээ

Хайчин чихтэй шаргаараа
Халхын говийг туулна даа
Хайртай амраг чамайгаа
Ханилах тутмаа дасна билээ зээ

Vнэгэн чихтэй шаргаараа
Vргэлжийн говийг туулна аа
Vнэхээр найртай хvтэйгээ
Удах тусмаа янагшина

Шашир эсвэл Шэшир юм уу дэлтэй шаргаараа
Шаргын говийн туулна даа
Сайхан тєрсєн амрагтайгаа
Сардаа нэг уулзана билээ зээ

Єтгєн сvvлтэй хvрэнгээрээ
Єндєр давааг давна
Єєрийн болсон дvvтэйгээ
Одоо нэг золгоно буй

Дvгрэг нуруутай хараараа
Дєхємийн хоолойг туулна буй
Тєвхєн санаатай чамтайгаа
Одоо нэг уулзана буй

Улаан хээр морь минь
Уургынхаа аясыг дагана
Урихан зантай хvмvvн
Нэг зангаараа байдаг билээ

Тэрхээ цорой хатираатай
Єргєн сvvлтэй хvрэнгээрээ
Єдєртєє хvрдэггvй газарт
Єнжин цогисоор хvрдэг дээ

Нанжин согоон чихтээрээ
Намилзан эрвэлзсээр ирлээ дээ
Нарийн гол шиг чамтайгаа
Найрлан сууж хєгжинє

Хєх баглагар модонд нь
Хєхєє шувуу нь донгодоно
Хєєрхєн амраг чамтайгаа
Хєгжин суусаар найрлана даа

Шингэн цагаан vvл нь
Сэрvvн тунгалаг нvvнэ дээ
Сэтгэлийн амраг чамтайгаа
Сэмхэн суугаад найрлана даа

Єндєрлєн харагдах бараа нь
Єєрийн минь нутаг аа
Vнэхээр олон нєхєдтэйгєє
Єнжин найрласаар жаргая

Алсын газрын зэргэлээ
Алсын газрын зэргэлээ нь хєє
Адуу шиг мал шиг торозоно
Алиа хонгор хvv тэнд
Айсуй байхад нь баярлалаа

Хол газрын зэрэглээ нь хєє
Хонь шиг мал шиг торозоно
Хонгор жаахан хvv энд
Хоноод байхад нь баярлалаа

Дуртмал сайхан
(Vлэмжийн чанар дуутай адил таван мэдрэхvйг магтан дуулсан дуу)

Зээ, дуртмал сайхан найрын єнгє
Тунгалаг толиноос тодорхой
Тунамал єгvvлэшгvй хань минь
Тусын нvдэнээ илхэн

Vелэн нийлсэн хєг дууг
Vлэмжээр эгшиглэн байхуй дор
Vргэлждээ найрлан цэнгэх маань
Сонсох чихэнд тодорхойхон

Агар ба занданы vнэрийг vнэртвээс
Сэтгэл ханаж баясахын тул
Анхилуун сайхан ариун чанарт нь
Ашид мєрєєдсєн хvсэл ханав зээ

Найман амт бvрдсэн
Олон голын ус нь
Зуныхаа гурван сард
Зvйтэй сайхнаар мэлмэлзэнэ

Зєєлєн нимгэн хэв торго мэт
Зvйлийн олон єнгийн цэцэг навчис
Зєв салхины аяыг дагаж
Зvйтэй сайхнаар ганхав зээ

Таван биеийг сэхээрvvлсэн
Таван салхины таалал буй
Тавин суусантайгаа
Тавтай сайхнаар жаргая

Эрхэм тєр

Эрхэм тєр энхжээд
Эрх чєлєє нь тунгалаг
Энгийн олон нєхєдтэйгээ
Vvрд хамтаар цэнгэн жаргая зээ
Єндєр Хэнтийн ар шилд
Єнгєт намрын дунд сар
Халтар халиун буганууд нь
Хангилан дуурсах нь бахтай даа
Хатан Туулаар нутагтай
Хамгаас онцгой чамтайгаа
Хамтаар цэнгэн жаргая зээ
Саран наран шиг дэлгэрээд
Сайн vйлсийг бvтээгээд
Сайтар шамдан хичээж
Сайхан тааваараа жаргая зээ

Энх мэнд
(найр наадам жаргаадаг дуу)

Зээ энх мэндийн баяраар
Vvнээс хойш тунгалаг
Маш бат єнє сайхнаар
Цэнгэн жаргана зээ

Зээ нигvvлсэгч сайхан буяныг vйлдэхэд
Сэнсэн цагаан vvл
Салхи юугаа даган хєєгдєж
Арилах мэт билээ зээ

read more...

Бөө мөргөлтөн зон олондоо

Та удган бөө мөн л бол таны хэц дугарч тахилга хийх бүрд тэнгэр бүрхэж бороо орж байх учиртай юм шүү. Бөө мөргөлийн зуун болж байх шиг байна. Од гариг эрхэс, нар сарны орон зайд уг гарвалуудаа эргүүлж ган гачигийн лай барцадыг холдуулахын төлөө бүх энергээ зориулах цаг болсон байна. Бөө нар байгаль орчныг хамгаалахад оролцох нь чухал байгаа. Гол гольдирго булаг шандын эздээс гуйж эрэг орчимд нь өргөст чацаргана тарих, айл өрх бүрийг жимсний бут сөөг тарих хөдөлгөөнүүдийг өрнүүлэхэд үгээ хэлэх учиртай. Удган бөө нар нь архи уух, тамхи татах, хулгай хийх, худал хэлэх, завхай зайдан явдал зэргийг цээрлэх учиртай шүү дээ.

Зун нь зүсэр бороотой
Зүлэг ногоо ихтэй
Намираа бороотой
Навч ногоо ихтэй
Аадар бороотойгоор та бүгдийн хэц дуугарч явахыг хүсье. Сарыг уншиж сурцгаагаарай. Удган бөө та тэнгэрийг уншиж удирдаж, газартай хөөрөлдөж, ус голыг чагнаж явах ёстой хүн шүү.
Одоо энэ зуун маань тэнгэрийн элч, хөтөч, шахруудын зуун болж байгаа учраас удган бөө болох хүмүүс багш бөөгөөсөө дараахъ зүйлийг мэдэж авах ёстой(Багш бөө ч хэлж өгөх учиртай) шүү.
Үүнд:
1. Овог гарвалаа мэдэх. Жишээ нь: Намхай-Очир та илжгэн халх, хөх овгийн хүн байна. Илжгэн халх ястай хөх овгийн Гударгай заарингийн толь зүүх нь. Таны татаж унадаг өвчин бол бөөгийн өвчин. Тиймээс тэр заарингийнхаа толийг зүүж энергийн алдагдлаа зогсоох ёстой.
2. Бөө болж байгаа хүнд аав ээж 2 талын угийг хамтатгаж жолоо бариулах нь зүйтэй. Тэгэхгүй бол нэг цусны зэрэгцээ олон бөө удган гарах болдог. Нэг үе дээр олон бөө удган гарвал удам дуусах аюултай муу тал бий. Удам язгуур дуусч байгаа дэлхийн ястан үндэстэнгүүдээс дурьдвал индианууд, эсминчүүд, лакскочууд, эвенко нар байна.
3. Таныг бөө болгохоор багшилж байгаа бөө нь таныг эзэмдэн хөтөлж удирдан авч явах ахлах угийг чинь дамжуулж, байдал төрхийг нь дуу хоолойг нь харуулж өгөх ёстой. Та энэ байдлыг тархи толгойдоо оюун ухаандаа мөнхөд бичиж авах ёстой.
4. Таны бөөгийн бүх хэрэгсэл зэмсэг бүр чинь тус бүрдээ нэг эзэн онгонтой байна.

Өвгөдийн сургамж

“Мэхт хүн мэхэндээ” үгийн тухай өгүүлье.
Хэдэн жилийн өмнө ах дүү 3 айлын 30 нас хүрсэн багачуул нь хүнд мэхлүүлээд залилуулаад болдоггүй гэж нэгэн хөгшин ирж уулзаж билээ. Хөгшин Дарь гуайн хадам эцэг Гомбо өвгөнийг нутгийн олон нь мэх харынхан гэдэг байсан аж. “Мэх хар” гэдэг нь Гомбо өвгөний удамд байсан барич ажээ. Орвогуд овгийн нэлээд чадалтай сайн бариачийн удам мэх хар бариач сайн санавал сайн баридаг, муу санавал мэхэлж барьдаг зантай хүн хувьсгалаас өмнө байжээ. Түүнээс хойш мэх харынханд ер нь бариач гарсангүй. Хүүхдүүд нь хот хүрээнд суурьшаад өдий хүрсэн байна. Дарь хөгшний багачуул нь эцэг талаасаа мэхэлж молигодож залилж явсан тэр өвгөний лайгаар өөрсдө хүнд залилуулж мэхлүүлж доромжлогдож яваа нь тэр байв. Ийм учраас манай монголчууд “Мэхэт мэхэндээ Молигот модоо барина” гэдэг үгийг хүүхдүүддээ хэлж хүнийг мэхлэхийг хорьж цээрлэж удам ариухан ухаантай явахыг сургадаг байжээ.

1903 оны үед Онон голын гүний хамниган нарын дунд ам барьдаг алдартай заарин Нахару гэж байжээ. Бөө мөргөлийн ёсонд ам барина гэдэг нэлээд хүнд хатуу ёс жаяг даа. Олон хүнийг ам барьж явуулсан лайтай заарин байж дээ. Энэ заарингийн үйлдсэн лай ланчигаас болж түүний хожим хойч үеийн үр удам нь улаан хоолойн хавдар гэдэг өвчнөөр нас барж дуусчээ. Тэгэхээр удган бөө хүний амьд сэрүүн үедээ хийсэн алдаа, тэнгэрийн тангаргаа зөрчсөн лай ланчиг нь хойд үед нь тусдаг учиртай тул бөө нар ухаантай учиртай хянуур холч бодолтой байлгүй болдоггүй.
Удган бөө нар нь өөрийн уг гарвалуудаа тэнгэрийн орон зайд мөнхөд эргүүлж туяа цацруулж(тол татуулж) өөрийн хойч үедээ үлдээх үүрэгтэй байдаг. Мөн өөрсдөө тэнд очих ёстой. Тэнгэрийн орон зай гэдэг маань одот гариг эрхэс, сар нарны эргэхүйн орчлон юм. Тэнд уг гарвалууд оршин эргэж байвал уг гарвалууд ариухан байдаг. Газар усаар эргэхээр бузар буртаг ихтэй, лай ланчиг ихтэй, тус тэтгэлэг багатай байдаг. Газар усаар гүйж байгаа сүнснүүдийг муу сүнснүүд гээд тэдгээрийг хөөж даран устгах, барьж авч хар нүхний орчлонд хаях, эсвэл гүн хар чулуун нүхэнд эсвэл хар далайн ёроолд хаях ёстой байдаг. Манйа монголчууд муу сүнснүүдийг альбин, тийрэн, бирд, мангас, чөтгөр, шулам, савдаг, навдаг(талаар гүйдэг нь) гэж нэрлэдэг ажээ. Тэднээс зайдуу байхыг бодоцгоодог байв. Уулын эзний удирдлаганд байдаг гэж үзэж аргадаж тайдаг байна. Уулын эзэн муу зүйлд тэдгээр сүнснүүдийг ашиглаж хорлол гүйцэтгүүлж цэнгэх явдал байдаг тул эртнээс монголчууд уулын эзэнд цай сүү сархадаа өргөдөг байжээ. Энэ үйл ажиллагаа нь монголчуудын уул тайх ёс заншил болжээ. Уулын эзэн сүнс(онгон) ууландаа байхгүй тэнгэрийн орон зай нар сар одот орчлон далай ус, нутаг нугаараа нүүдэллэн эргэж байдаг. Эзэн сүнс гэж ярьж байгаа энэ зүйл маань эрт цаг хугацаанд амьд ахуйдаа заарин удган бөө, мээрин, бариач, аргачин, толмааш(зөнч мэргэн), дархан, хар төмрийн дархан(илд жад бамбай хийдэг), цагааны дархан(алт мөнгөний чимэг хийдэг), далдыг хардаг далчин, далайг таньдаг тандаач(лусын зөнч мэргэн), хар цагаан жүйч(тэнгэрийн сумаар хур оруулдаг, хариулдаг), зл барьсан хаад, хатад, ноёд(алтан тольтой), 17-р зуунаас гарч ирсэн бөө-лам, дархан-лам(гүртэн), гэх мэт хүмүүсийн сүнсүүд байдаг. Эдгээр хүмүүсийн зөвхөн оюун ухааны сүнс эргэж байдаг. Хүний оюун ухааныг тэнгэрээс далд өвөө, эмээ удирдаж залж байдаг гэж аав минь хэлдэгсэн. Бүх хүн төрөлхтөн ерөнхийдөө өнгөрсөн цаг хугацааны агуу ихээр мөнхөрч эргэсэн оюун ухаанаар зам мөрөө гэрэлтүүлэн одоо цагийг бүтээж хойч үедээ үлдээдэг жамтай байжээ байжээ. Энэ тухай бөө мөргөлийн дуудлагад байдаг юм аа.
Зөвлөмж

-Нүүрс түлэхдээ бага зэрэг хөлдүүвтэр аргал хийчихвэл гэр дотор битгий хэл гаднаас нүүрсний угаар үнэртэхгүй.
-Хог хаядаг газар малын өтөг бууц асгаж байвал шарилж ургаж газар эдгэрнэ.
-Эдэлбэр газар шарилж ихээр ургавал нэн сайн. Шарилж ургамлын үндэс бүдүүн тул хөрсийг сайн сийрэгжүүлж хэдэн жилийн дараа тэр газарт нарийн хаиг ургаж эдгэсэн байдаг. Ямарч байсан өнгөн хөрс нь салхинд хийсэхгүй үлдэнэ.
-Ус булаг гол горхины гольдиргоор аж төрдөг айлууд хүн зон жил бүрийн 4-р сарын эхээр арц, ганга, агь, зээргэнэ, хунчир(эсвэл царван) гэсэн ургамлаар ариулж утаж сурцгаа. Харин гал алдахаас болгоомжилж утаарай. Багахан сархад (30 гр л болно) өргөөрэй.
-Гол усны гольдиргод үнс хаяж болохгүй. Гал ус харшилж яр шарх салдаггүй юм шүү.
-Уух усаа тун сайн шүүж цэвэршүүлэн ширгээж хэрэглэж сурвал биед тун сайн. Галын зуухтай айлууд бол усны паалантай саванд хийгээд гал дээрээ тавиад бай. Ус ширгэж тун сайн цэвэрших болно. Энэ ширгэж цэвэршүүлсэн усаараа хамрын хөндий, амны хөндийг зайлж цэвэрлэвэл сайн шүү.
-Нойр хүрэхгүй байгаа бол зөөлөн тараг ихээр уувал нам унтдаг.
-Хий ханиалгаад байвал орой унтахдаа халуун сүү ууж сур. Удаан хугацаанд хий ханиалгаад яваад байвал уушиг устах аюултай байдаг.
-Пиво халуун хий хөөрүүлдэг тул тааруулж хэрэглэхгүй бол бөөрний даралт өснө.
-Нийслэл хот маань өвөлжингөө нүүрсний угаарын хийгээр амьсгаллаа. Одоо хавар болж хуй салхигарч тоос шороогоор амьсгалах нь дээ. Тэр тоос шороо нь булан тохойд шээсэн эрчүүдийн шээс, байшингийн нохдын жогорхойн үлдэгдэлтэй байгаа даа. Золбин нохдоо ядахнаа устгая. Харин хөдөө зантай монгол эрчүүлдээ ил задгай шээхгүй байхыг уриалъя. Тэд маань одоо цагт үүнийгээ болимоор юм даа.
-Төр засгаас өндөр барилгууд барьж гал түлдэг ядуусыг байр сууцанд оруулна гэсэн нь хаана байна. Угаар тоос шорооноос хол цэвэр агаартай эрүүл газруудад төрөөс зөвхөн дэд бүтцийг нь л шийдэж өгөөд байвал болоод байх юм шиг л санагдах юм.
-Эрх баригчдын сонорт хүргэхэд ард түмэн чинь жаахан сульдаж ядарч байна шүү. Олон тооны сайд дарга нарынхаа тоог цөөлж цомхон чадвартай Засгийн Газар бүхий Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон болъё. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулъя. УИХ-н гишүүдийнхээ тоог цөөн болгоё. Удган надад ирдэг зон олныхоо төлөө хэлж байна шүү, дарга нараа. Ард түмнээ мунхараад суухыг би хүсдэггүй ээ. Бүх ард түмэндээ уриалахад Үндсэн хуулиа өөрчилж Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, чадварлаг Засгийг Газрын бүтэцтэй улс болбол ямар вэ.
-Манай монголчуудын оюуны төвшиний хэрэгцээг бурханы шашин болон чадвар ид муухан бөө нар хангаж чадахгүй байна. Оюуны өндөр чадавхи бүхий иргэд, эсвэл маш ядуу амьдралтай иргэд Загалмайн шашинд орж байна. Удган би тэднийг хүлээн зөвшөөрнө. Гэвч Есүс та уул нь хүнлэг бол монголчуудыг тэдний уламжлалт ёс заншил мөргөлөөс гарахыг шаардах ёсгүй л юм байгаа юмсан. Манай их хаад загалмайн болон лалын шашныг хүлээн зөвшөөрч хүндэлдэг байсан. Тэгэхээр Есүсийнхэн та нар манай усыг ууж байгаа болохоор ёсыг маань бас дээдлэх учиртай юм шүү. Манай уул овоо, онгон давааг устгаж огт болохгүй. Устгаж байвал тэр чинь хий юмсын дайн гэсэн үг шүү. Тэр бүгд чинь өөрсдийн эзэнтэй шүү дээ. Есүс та хаан Чингистэй, Мөнхтэй, Сурхагтани бэхэтэй, Хүн гүрний Модун чинаутай, Добу мэргэнтэй, Алун гуа удгантай, Буха ноёнтой, Малхудун бэхэтэй, Хатанбаатар вантай, Дай цэцэн бэхэтэй, миний өвөө Баян баавайтай зэрэгцэн эргэж оршдог шүү дээ. Ёс ёсоо дээдлээд зэрэгцэн тансаг явцгаая гэж уриалж байна. Хүмүүс минь сүнслэг байцгаана уу. Хүннү гүрний өвгөдийн сүнс хаан Чингист маань тусалж байсан, одоо ч бидэнд туслах учиртай. Тэд минь маш мэргэн ухаантай, үр хүүхдээ зорьсонд нь хүргэдэг шүү.
-Гал алдаж байгаа айлын хүмүүст дуулгахад аргал түүж хураагаад түлцгээ гэх байна. Хотын захын зарим хороололд үхрийн аргал их байдаг. Хүүхдүүдээрээ түүлгэж хураагаачээ. Элдэв резин, уут шуудай, хог новш тулснээс дээр шүү дээ. Хүмүүнлэгийн үйлс явуулж байгаа залуус аргал түүж ядарсан хүмүүст өгч болох юм.

Удган Б.Батмөнх

read more...

Р.Чойном: Монгол найраглал

МОНГОЛ ГЭДЭГ
ЗОРИГТОН ЭРС НЬ ЗОДГОНДОО ЧАНГАРЧ
ЗОГСООГООРОО НӨХЧДӨГ
ЗОРМИГ САЙХАН ЭХ ОРОН

МОНГОЛ ГЭДЭГ
САРАНГУА СААЛЧИН ОХИД НЬ
САЛХИНД УРАЛСАН САЙХАН ЭХ ОРОН

МОНГОЛ ГЭДЭГ
ТЭНГЭР НЬ ЦЭЛМЭГ ТЭГШ ТАЛ НЬ ЦЭЛГЭР
ТЭНД СУУГЧИД НЬ ЦЭМЦГЭР ТИВ ДЭЛХИЙД
ХОСГҮЙ САЙХАН ЭХ ОРОН

МОНГОЛ ГЭДЭГ
УУЛ НЬ ӨНДӨР УРГАЦ НЬ ӨТГӨН
УРСГАЛ НЬ ТУНГАЛАГ УУЖИМ САЙХАН ЭХ ОРОН

МОНГОЛЫН ДУУ ГЭВЭЛ МОТОРЫН ДУУ БИШ
МОРИТОН ЗАЛУУСЫГ УЯРААСАН
МООЛЬ ХАР НҮДТЭНИЙ ДУУГ МОНГОЛ
ГЭДГИЙМ
МОНГОЛЫН ДУРСГААЛ ГЭВЭЛ
МӨНГӨН БОРОНЗТОЙ ШОХОЙН БАРИМАЛБИШ
МӨРНӨ БАЛРААГҮЙ ЭХ ЦУВААНИЙ ЗАМ ДЭЭР
МӨНХЖИН ҮЛДСЭН ХҮН ЧУЛУУГ МОНГОЛ
ГЭДГИЙМ
ЭХ ОРНЫ МИНЬ УУДАМД НҮДЭЭ БЭЛЧЭЭХ
ГЭЖ
ЭСГИЙ ГЭРИЙН МИНЬ ХОЙМОРТ ЭДЭЭ
ЗООГЛОХ ГЭЖ
ЭРТНИЙ ЕВРОПИЙН ЭРТЭЙ ЧАДАЛТАЙ
ЖУУЛЧИД
ЭЛСЭН ЦӨЛД НЬ АНГАЖ ЦАНГАЖ ЯВСАН
МӨР БИЙ
ХҮНГҮЙ ЮМ ШИГ ӨНГИЙСӨН МАНЖ
ДАЙЧИН УЛСЫН
ХҮРЭЭНЭ БЭТҮҮ ХЭЛЭН ХАР МАЛГАЙ
ХИЛИЙН ОВООНЫ БЭЛД ТОЛГОЙТОЙГОО
ХҮЛЭГ МОРИДИЙН МИНЬ ТУУРИАН ДОР
ӨНХӨРЧ УНАСАН МӨР БИЙ

ЭНЭ ЧИНЬ ЭЗЭНТЭЙ
ЭЗЭН НЬ ЭРТЭЙ ЧАДАЛТАЙ
ЭРТЭНЭЭСЭЭ НААШ ЭЦЭГТЭЙ ӨВӨГТЭЙ
ХАДАН ДЭЭРЭЭ БИЧИГТЭЙ
ХАДАГАН ДЭЭРЭЭ ЕРӨӨЛТЭЙ
ХААЧ ЯВСАН ХАНАГАР САЙХАН ЭХ ОРОН

МОНГОЛ ГЭЖ БАЙСАНЧ ЮМУУ БАЙДАГЧ
ЮМУУ ГЭЖ
БАРУУНИЙХАН ЯРИДАГ
ТЭГВЭЛ ТЭР МОНГОЛ ГЭДЭГ ЧИНЬ
БАЙСАН ЮМ БАЙГАА ЮМ
БАЙЛГАХ ГЭЖ БИД БАЙГУУЛСИЙМ
БАЙХ БАЙХДАА БАРАГИЙН ТА НАР БИШ
БААТАРУУД БАЙСИЙМ

НАР САЛХИНД ОНГОСОН НҮҮДЭЛЧИН
ОВГИЙН ЦУВААНААС
НАС ЗАЛУУ БААТАРУУД................
ӨНЖИН ТОРНИЖ
НАНХИАД УЛСЫН ХЭРМИЙГ
ӨДТЭЙ СУМ ШИГ ДАВЖ
НАЙМАН ТҮМЭН СЭЛҮҮРТЭЙ ХӨЛӨГ
ОНГОЦ ДАРХЛААД
НАРАН УЛСЫН ХИЛРҮҮ СЭЛЖ ЯВСАН
ТҮҮХТЭЙ ЮМ

АЛТАН ШАРМАЛ ХҮРЭЭТЭЙ ЗАНДАН
СУУДАЛД НАЛАЙЖ
АРВАН ЦАГААН ХУРУУНДАА ОЧИР
АЛМАЗ ГЯЛАЛЗУУЛСАН
АРАБЫН ШАХЫН ӨМНӨ ДЭЛХИЙ
БӨХӨЛЗӨЖ БАЙХАД
АРИСАН ЦАМЦАН ДЭЭРЭЭ БУЛГАН
ДЭЭЛ БӨГТӨРЧ
АРГИЛ БАДРИУН ГАРТАА ИЛДИЙН
БАРИУЛ АТГААД
АНЧИН МАЛЧИНИЙ БААТАР ХҮҮ
АРЧААД ӨНГӨРСӨН ТҮҮХТЭЙ

НАЙМАН ЗУУНЫ ӨМНӨХ СУУТ МОНГОЛ
ХҮН ТЭР
НАМХАН ЧИЙРЭГ МОРИДИЙНХОО ХУР
ДЭЛЭН ДЭЭР БӨХИЙЖ
НАРИЙН ШИРЭН ГӨЛМӨН ДЭЭР ГАН
ДӨРӨӨ ЖИЙЖ
НАРАН ШИНГЭХ ЗҮГРҮҮ СУРАН БУГУЙЛ
ЧУЛУУДАЖ
НАМТАР ТҮҮХТЭЙ ПАРИСИЙН
АЛТАН ЦАМХАГЫГ УУРГАЛАЖ
НААШ ЦААШ ГАНХУУЛАН ТАТАЖ
ЯВСАН УДААТАЙ
ЗАСГЫН СҮР ГЭДГИЙГ ДЭЛХИЙ ТЭГХЭД
УХААРСАН ЮМ
ЗАРЛИГ ТУШААЛ ГЭДГИЙГ ЕВРОП
ТЭГХЭД ОЙЛГОСОН ЮМ
ЗАГС ИХТЭЙ ХЭРЛЭНГИЙН
ЗАМАГТ ХАТААГДСАН СЭЛЭМ
ЗАРХАЙ ХОТИЙН ИЛДИЙГ ХУГА
ЦОХИХИЙГ ҮЗСИЙМ
ЗАЛУУ БААТАР ТЭМҮҮЖИНИЙ САНАСАН
САНАА ТЭГЭЖ
ЗАМБУУ ТИВИЙН ЭЛГЭН ДЭЭР ХҮН ЧУЛУУ
БОЛОН ҮЛДСИЙМ
МОНГОЛ ХҮН ИНГЭЖ МОРИТОЙГОО
ХҮНТЭЙГЭЭ ХӨШӨӨТЭЙГӨӨ
ЧУЛУУТАЙГАА
ХӨДЛӨШГҮЙ ДАРХАН ЭРХТЭЙГЭЭ
ХӨДЛӨШГҮЙ БАТ ЗОРИГТОЙГОО
ХӨВЧИН ДЭЛХИЙ ДЭЭР ХӨЛ ДЭЭРЭЭ
БАТ ЗОГСОЖ ҮЛДСИЙМ

ОВТОЙ МАНЖ ШИГ ОХИДОО ХУДАЛДАЖ
ОРОС ОРОН ШИГ НИЙСЛЭЛЭЭ ГАЛДУУЛЖ
ТЭРТЭЭГИЙН АМЕРИК ШИГ ТЭНЭГҮҮДИЙГ
ТУРХИРЖ ТЭГЭЖ БИД ТӨГСӨӨГҮЙ ЮМ

УТААН ДУНД Ч МОРИТОЙГОО БАЙСАН
УСАН ДУНД Ч ГУТАЛТАЙГАА БАЙСАН
УУЖ ИДЭХДЭЭЧ ХУЯГТАЙГАА БАЙСАН
УНТАЖ ХЭВТЭХТЭЙЧ ХУВЦАСТАЙГАА
БАЙСИЙМ
ӨӨРСДИЙНХӨӨ ХҮНИЙГ ӨДӨР ШӨНӨГҮЙ
ХАЙРЛАН САХИСИЙМ
ӨӨРСДИЙНХӨӨ ГҮРНИЙГ ӨДТЭЙ СУМААР
ХАРВАЖ ХАМГААЛСИЙМ

ДЭЛХИЙ ДАХИНИЙ ТҮҮХЭНД
ТӨРИЙН НУРУУ БОСОГСОН
ДЭГЛЭМ САЙТАЙ ЦЭРГИЙН
ТӨМӨР ХЭРМИЙГ ҮҮСЭГСЭН
ТЭРГҮҮН ЖАНЖИН ЧИНГЭСИЙН МЭНДЭЛЖ
ТӨРСӨН ГАЗАР
ТЭМҮҮЖИН ХАСАР ХОЁРИЙН ТОГЛОЖ
ӨССӨН НУТАГ
ДЭЛҮҮН БОЛДОГИЙГ ОРООСОН ОНОНЫ
УСАНА ШИРГЭЭГҮЙ БАЙНА
ДЭЭДЭС ҮНДЭСЭЭР ОВГОЛСОН ОВОГ
ҮНДСЭНЭ УСТААГҮЙ БАЙНА
УСТААГҮЙ ТЭР ҮНДЭСИЙН ҮР НЬ БОЛСОН БИ
УРАГ САЙХАН МОНГОЛИЙНХОО АЛДАР
ЦУУ ХОЕРЫГ
УУР БАХАРХАЛ ХОЁРООРОО ХӨЛЧҮҮРЭНХЭН
ДУУЛЖ БАЙНА
УЛААН БҮСЛҮҮРТ МАЛГАЙТАЙ ЦАГДАА
НАРЫН ДУНДААС
УДАМ ХОЙЧИЙН ҮР САДАДАА
ҮҮНИЙГ СЭТГЭЛЭЭРЭЭ ХҮРГЭХ ГЭЖ
УУШИГНИЙХАА ГУРВАН СУДСЫГ ТАСАРТАЛ
БИ ДУУЛЖ БАЙНА
МАГТАН ДУУЛЖ БАЙГАА
МИНИЙ САЙХАН МОНГОЛ
МАНДТУГАЙГААР ДҮҮРСЭН УЛААН ТООСОН
ДОР БАЙХГҮЙ
МАНХАЙХ ӨНДӨР БАРИЛГИЙН ЦАГААН
ДЭЭВЭРТ БАЙХГҮЙ
МАШИН ТЭРЭГ ХӨЛГӨЛСӨН ПОЛЬТОН
ДОТОР БАЙХГҮЙ
МАЯГ ИХТЭЙ ХУВЦАСАН ДЭРГЭДЭХ БУДМАЛ
ТОЛГОЙД БАЙХГҮЙ
МАРШ ГОЛДУУ ХӨГЖИМӨН ДЭРГЭДЭХ
БУЛБАРАЙ ХӨЛӨНД БАЙХГҮЙ
МИНИЙ САЙХАН МОНГОЛ ҮҮРД МАНДАН БАДАРЧ БАЙХ БОЛНО ХУРАЙ ХУРАЙ ХУРАЙ

read more...

Блогийн тухай товчхон

Монгол орныхоо тусгаар тогтнол, удам угсаа /угаа мэдэхгүй хүн ойд төрсөн сармагчин лугаа адил/, хэл /бид чинь эх хэлээрээ зөв ярьж чадаж байгаа билүү/, соёл /дахин давтагдашгүй Монгол ёс заншилаа бид чинь мартаж байна/, эх түүх /Өнгөрсөн үеийнхээ алдаа оноог дэнсэлж, өөдлөн дэвших/, ирээдүй хойчдоо сэтгэл зовнин суудаг /бид чинь дэлхийн талыг эзэлсэн их эзэн Чингисийн удам гэж цээжээ дэлдээд л явж байхад уртын дуу, хөмий гэх зэрэг үндэсний бахархал болсон соёлоо мартаж байгаад/хүн бүртэй санал бодлоо хувалцахыг хүсч энэхүү блогоо нээв.

read more...